گاهی اعتراض به ظلم خود نمایشی است از ظالم دیگری در جهت موجه نشان دادن خود در بین اطرافیانش. و از آنجا که اقتدا کردن خود می تواند دلیلی بر مشابه مقتدا بودن باشد، خود اقتدا کننده به ظالم نیز بی شباهت با او نخواهدبود. من هیچگاه نمی توانم خود را قانع کنم که در چنین نمایشی شرکت کنم.
به این ادعای من ممکن است اعتراضی وارد شود که هی فلانی، تو درباره انسان صحبت می کنی و انسان جایزالخطاست. این طور نیست که تا کوچکترین اشکالی ببینی سریع حکم به سیاهی و پلیدی بدهی و اعلام بیزاری کنی!
انسان جایزالخطاست، اما به فرموده پیامبر، چهار چیز از خود گناه بدترند: اصرار بر گناه، کوچک شمردن آن، خوشحالی از ارتکاب آن و افتخار کردن به آن. ظلم گناه و خطای بزرگی است و انسان نیز جایز الخطاست و طبیعتاً هیچ کدام مبرا از آن نیستیم. آنچه ناپذیرفتنی است این است که کسانی حرکت علیه ستمگران اعتراض کنند و خود بر ستمگری اصرار کنند و در جمع خود زشتی عملشان را کوچک بدانند و از کرده خود شادمان باشند و به آن افتخار کنند. چنین کسانی مدت هاست از مرز خطا کردن گذشته اند و عینا در زمره ظالمین قرار گرفته اند.
***
" لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ "
" هرگز به نیکى دست نیابید مگر این که از آنچه دوست دارید انفاق کنید، و هر چه انفاق کنید، قطعا خدا از آن آگاه است "
این آیه، آیه بسیار زیبایی است. مفهوم انفاق حوزه وسیعی را پوشش می دهد و منحصر به انفاق از مال نیست، در نتیجه در مورد این آیه نیز می توان به انفاق از نعمت های غیر مادی هم که خداوند روزی انسان کرده اندیشید. مثلاً:
عجب از کسانی که در شب قدر! این آیه را بالای سر می گیرند و آه و ناله سر می دهند و از روزی هایی مانند امنیت و آرامش انفاق که نمی کنند هیچ، امنیت و آرامش را نیز از بندگان خدا سلب می کنند. هرگز به نیکی نرسیدن، کمترین تاوانی است که اینان باید بدهند.
وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَن یُحْشَرُواْ إِلَى رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ لَّعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ «51» وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَیْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِکَ عَلَیْهِم مِّن شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ «52»
انعام
برگ اول
پنجره خانه رو به فلکه باز می شود. در مسجد هم رو به فلکه باز می شود. باز هم شهید آورده اند. شهدا از مقابل مسجد تشییع می شوند و از مقابل پنجره رد می شوند. کنار مادر ایستاده ایم و از پنجره به مردم و تابوت روی دستشان نگاه می کنیم."این گل پرپر ..." نگاهم به مادر می افتد. اشک می ریزد. شهید، پنجره، تابوت های معروف که با پرچم پوشیده شده اند، اشک های مادر، تا مدت ها ادامه داشت.
برگ دوم
برق ها رفت. خاموشی، آژیرقرمز بدصدا، هجوم مردم به زیر پله ها، انتظار مرگ بار، یک دفعه ... . معلوم نبود کجای شهر، آوار روی سر خانواده ای ریخت، صحنه آپارتمانی که راکت به آن برخورد کرده بود را فراموش نمی کنم، ساختمان تخریب شده، وسایل خانه پخش شده در مقابل ساختمان، چند جسد از زیر آن آوار بیرون آمده بود؟ نفس چند نفر تا رسیدن نیروهای امداد دوام نیاورد، چند کودک بی مادر شدند، یا پدرشان را از دست دادند،.یا هردورا؟ روزها شهید، شب ها بمباران، و تفریحمان: ضدهوایی پنج لول. از تک لول و دولول خوشمان نمی آمد. پنج لول قشنگ تر بود. یک دفعه چهار پنج نور قرمز رنگ به هوا می رفت و ت ت ت تق. کلی کیف می کردیم. هواپیماهای عراقی را با دست نشان می دادیم. حسرت به دلمان ماند که یک روز نورهای قرمز بخورند به نقطه های نورانی که می گفتند هواپیماهای عراقی اند.
برگ سوم
رادیو مارش نظامی می زند: "شنوندگان عزیز، توجه فرمایید ...". از مادر می پرسم "مامان، وقتی جنگ تموم شه چی می شه؟". مادر همانطور که سرش به کار خودش گرم است می گوید:"جنگ که تموم شه ایران گلستان می شه". ذهن خیالباف من به کار می افتد. درخیالم خیابان ها را تصور می کنم که غرق در گلند. از آن روز به بعد این سؤال همیشه در ذهنم ماند که "چرا ایران گلستان نشد؟"
برگ چهارم
همه چیز توجیه دارد. فقر، فساد، رکود، بی فرهنگی. همه چیز توجیه دارد. کسانی مقدس شده اند، جریان اطلاعات کاملاً کنترل شده است. راه پیمایی ها و انتخابات با همه مشکلات پرشورند. دنیا به دو قسمت تقسیم شده است. ایران و بقیه. استکبار جهانی که کاری جز توطئه کردن ندارد همه تلاشش را به کار گرفته است تا این نهال نوپا رشد نکند. فیلم ها و تصاویر جنگ، آدم های بازمانده از جنگ، یاد تابوت ها و اشک های مادر آنقدر حرمت داشتند که تمام توجیه ها پذیرفتنی بود.
برگ پنجم
کودکان نسل اول بزرگ شده اند. نسل دوم در حال شکل گرفتن است. جریان اطلاعات آزادتر شده است. ذهن ها پرسشگر شده اند. جامعه انبوهی است از سؤال. ظرفیت پاسخ گویی به سؤالات وجود ندارد. اصطکاک شروع می شود. حذف صورت مسئله ها یا پاسخ صادقانه؟ خاتمی آمد. فرزانه و فرهیخته و صادق. درحالی که طرح مسئله جرم است و مخرب، و پرسشگران در فرهنگی رشد کرده اند که تعامل با مخالف را به آنها نیاموخته. از هر طرف که باشی یک اصل را می بینی:"یا با ما، یا علیه ما"، "سیاه یا سپید". گروهی وحدت را در سکوت و تک صدایی می بینند و گروهی تکثر را در تخریب و در انداختن طرح نو. نفهمیدیم وحدت یعنی باهم رشد کردن و با هم مشکلات را حل کردن و باهم یعنی بپذیریم که دیگرانی هم هستند که مانند ما فکر نمی کنند و ما حق نداریم حقوق آنها را پایمال کنیم."زنده باد مخالف من" را و حذف "مرگ بر" را از شعارهایمان نفهمیدیم. خاتمی تنها شد. از یک سو متهم به توطئه و از سوی دیگر متهم به سازش های پشت پرده. و رفت.
برگ ششم
در زیرزمین نشسته ایم. به دوستی که از طرفدارهای دو آتشه است کتابی در مورد حوادث هیجدهم تیر نشان می دهم. عکس های آخر کتاب را نگاه می کند. قبلاً از او تمایلات مذهبی و عرفانی دیده ام. منتظرم تا ببینم دیدن آن تصاویر چه تاثیری در او دارند؟ خشکم می زند! خنده!!؟ لبخندی برلب کتاب را نگاه می کند و تحویلم می دهد، و همراه آن مشتی اراجیف! تضادها شروع می شوند. ماجرای کشیده شدن خلخال از پای زن یهودی را از کودکی برایمان تعریف کرده اند. منتظرم تا تضادها حل شوند. روز به روز بیشتر می شوند که کمتر نمی شوند.
برگ هفتم
دو خیاط وارد شهری می شوند و به پادشاه می گویند که می توانند لباسی بدوزند که تنها کسانی که احمق و نادان نباشند می توانند آن را ببینند. پس از جلب نظر پادشاه دو خیاط چند روز در کارگاهی مشغول به بافتن پارچه ای بودند که کسی تار و پود آن را نمی دید. اما از ترس متهم شدن به حماقت وانمود می کرد که پارچه را می بیند. کار تمام شد و لباسی از پارچه جادویی دوخته شد. پادشاه وارد معابر شهر شد، با لباسی که هیچکس آن را نمی دید و جرأت اقرار به آن را نداشت. ناگهان پسرکی فریاد زد که "چرا پادشاه عریان است؟" و بعد از او همه گفتند. شاه ماند و آبروی رفته.
برگ آخر
تابوت های روی دست مردم، اشک های مادر، سوز صدای مادرها و پدرها برای فرزندان شهیدشان...
شریعتی، چمران، روایت فتح، کلاه آویزان بر سیم ها خاردار، گروه تفحص ...
کوی دانشگاه، گروه های فشار، انکار مظلومیت یک نگاه ...
وجودم پر از نفرت شده است. باورهایم به خیلی افراد و خیلی چیزها فروریخته است.مات و مبهوت در کنار تل باورهای فروریخته و کوه نفرت سربرآورده در کنار آن، ایستاده ام. از این وضعیت راضی نیستم، نمی خواهم توده نفرت باشم.میرحسین چه آدم عجیبی است. چند ماه است که او را زیر نظر دارم. بعد از همه این ماجراها هنوز هم خیرخواهی پررنگ ترین موضوعی است که در حرف هایش می بینم. این یعنی یک انسان متعادل. انسانی که کینه و نفرت او را هدایت نمی کند. عجیب تر اینکه در جامعه ما متعادل بودن عجیب شده است. به او احترام می گذارم.
شاید تا مدتی ننویسم. باید فکری به حال این وضعیت بکنم.
یکی از موضوعاتی که اریک فروم به آن پرداخته است بحث پرستش خویشاوندانه است که به زعم او موضوع اصلی تعالیم پیامبران بوده است. به نقلی از وی توجه کنید:
"... آنها [پیامبران] به جای چنین پرستشی، ارزش های اساسی مشترک بین همه افراد بشر، یعنی حقیقت، عشق و عدالت را تبلیغ و آن دسته از قدرت های دنیوی، از جمله دولت را که از تحقق بخشیدن به این هنجارها غفلت می ورزند مورد حمله قرار می دهند. در صورتی که افراد به نحوی به دولت وابستگی پیدا کردند که رفاه حکومت، قدرت و شوکت آن به صورت ملاک های خوبی و بدی درآمد، دولت باید نابود شود. این مفهوم که افرا باید به تبعید بروند و تنها پس از نیل به استقلال و آزادگی و دست کشیدن از پرستش برده وار سرزمین و دولت به وطن خویش برگردند [اشاره به هجرت قوم بنی اسراییل] اوج اعتلای اصلی است که شالوده تعالیم عهد عتیق و به ویژه مفهوم رستگاری پیامبران بوده است.
فرد هنگامی می تواند در مورد گروه خود منتقدانه داوری کند که از حالت وابستگی و آمیزش خویشاوندانه بیرون آمده باشد. اصلاً فقط در چنین صورتی قدرت داوری و قضاوت خواهدداشت. اغلب گروه ها، اعم از اینکه قبیله ای بدوی باشند یا یک ملت و یا امت، یا یک دین به بقای خود و حفظ و حراست اخلاقی اعضای خود، که ذاتی انسان است جهت شوراندن ایشان علیه خارجیانی که با آنها در کشمکش و نزاع به سر می برند سوء استفاده می کنند. لیکن ایشان آن دسته از پیوندهای نزدیکی و خویشاوندی را به کار می گیرند که فرد را در وابستگی اخلاقی نسبت به گروهش نگاه می دارد. بدین وسیله احساسات اخلاقی و قدرت داوری او را سرکوب می کنند، به نحوی که فرد نتواند گروه خود را به جهت نقض اصول اخلاقی مورد انتقاد قراردهد – کاری که اگر از جانب دیگران صورت گیرد وی را به مخالفت شدید وادار خواهد کرد.
تراژدی همه ادیان بزرگ این است که همین که به صورت سازمان های توده ای در می آیند و یک بوروکراسی مذهبی بر آن حاکم می شوند خود، به نقض و تحریف اصول آزادی همت می گمارند. سازمان مذهبی و افرادی که نماینده آن هستند تا اندازه ای جانشین خانواده، قبیله و دولت می شوند. آنها افراد را به جای آزاد کردن در وابستگی نگاه می دارند. دیگر خدا نیست که مورد پرستش است بلکه، گروهی که مدعی است به نام او سخن می گوید. این وضع در مورد همه ادیان صادق بوده است. بنیادگزاران آنها انسان را از داخل "صحرا" بیرون کشانده اند و از وابستگی به مصر رهانیدند. حال آنکه در اعصار بعد دیگران مجددا وی را به مصر تازه ای کشاندند، هرچند نام آن را "ارض موعود" گذاشتند."
***
در دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم این نوع وابستگی های خویشاوندانه کم نیستند. کم نیستند آدم هایی که قومیت و نژاد برای آنها اهمیت بیشتری از مفاهیم انسانی دارد، کم نیستند کسانی که سقوط نکردن ساختار سیاسی مورد علاقه شان به مراتب مهم تر از سقوط نکردن اخلاق است، کم نیستند کسانی که به هم نریختن تصویری که از خود در نظر دیگران ساخته اند برایشان مهم تر است از تباه نکردن ارزش های انسانی. برای ما که در چنین دنیایی زندگی می کنیم و چنین رفتاری داریم شنیدن از انسانی که هیچ پیوند قومی و نژادی و دینی و هیچ نوع دیگری او را مجاب نمی کند که ذره ای از اصول اخلاقی و الهی و انسانی عدول کند آرامش زاست. برای همین است که شیفته اش می شویم. برای همین است که بعد از قرن ها که نامش می آید به وجد می آییم. برای همین است که حسرت نبودنش را می خوریم. برای همین است که اینقدر جای خالی اش در دنیا حس می شود. جای خالی کسی که وقتی می بیند عده ای به دنبال مرکبش در حال دویدنند به جای تورم خود طبیعی اش، آنها را منع می کند و درس بزرگواری به آنها می دهد، جای خالی کسی که نزدیکی به او هیچ مزیتی برای افراد ایجاد نمی کرد، جای خالی کسی که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای نمی هراسید، جای خالی کسی که فرسنگ ها از قانون کثیف "نادیده گرفتن جنایاتی که خودی ها انجام می دهند" فاصله داشت.
این روزها جای "علی" از همیشه خالی تر است.